Heraldyka (książka)

---

        Krotki opis i objasnienie zagadnien zwiazanych z heraldyka.

---

         Heraldyka jest nauka zajmujaca sie badanie herbow, czesto takze ich 
znaczenia i genezy. Dla specjalisty herb jest jakby kolejna litera alfabetu.
Litery ukladaja sie w wyrazy, a zeby je rozumiec, trzeba znac jezyk. Podobnie
rzecz ma sie z herbami, ktorych roznorodnosc przyprawia wielu o zawrot glowy.

Z czego sklada sie herb? 

Otoz na herb sklada sie m.in. barwiona tarcza, w ktorej polu umieszczone jest 
godlo rodowe. Tarcze nakrywa helm, czesto zwienczony korona i ozdobiony 
klejnotem. Oprocz tych elementow wystepuja takze labry, oznaki godnosci,
trzymacze... Takze istotna sprawa jest zawolanie zwane tez proklama, ktore
jest znamieniem sluchowym herbu, a zarazem jego nazwa. Czesto pozornie
identyczne herby roznia sie wlasnie zawolaniem. Ponizej postaram sie 
przyblizyc elementy herbu.

Tarcza

Genezy tarczy herbowej nalazy szukac w tarczy sluzacej rycerzom za uzbrojenie
ochronne. Na niej umieszczano przedziwne zwierzeta o fantastycznych ksztaltach
albo rozne przedmioty, a oprocz tego malowano jej pole dzielac na kilka 
mniejszych. Motywy z tarczy mialy za zadanie odstraszyc przeciwnika w czasie 
walki, ale takze mialy funkcje rozpoznawcza. Heraldyczne strony tarczy okresla
sie z pozycji rycerza stojacego za tarcza, tak wiec heraldyczna strona prawa
to prawa strona rycerza.
Ksztalt tarczy herbowej uzalezniony jest czesto od panujacej mody - spotyka 
sie nie tylko tarcze trojkatne, ale takze turniejowe i wiele innych. 

Podzial tarczy

Zasadniczym elementem przy opisie barw i herbow jest podzial tarczy na pola.
Tarcze dzielona pionowo na pol nazywamy dwudzielna w slup, dzielona poziomo
zas dwudzielna w pas. Dla podzialow ukosnych uzywamy okreslen: tarcza dwu-
dzielna z prawa w skos lub z lewa w skos. Podzial w ksztalcie litery Y zwany
jest roznie, jednak najwlasciwsza wydaje sie nazwa tarcza trojdzielna w
rosoche. Stosujac podzialy na cztery pola, otrzymamy tarcze czwordzielna 
w krzyz lub czwordzielna w skos. Takze czesto spotykany jest podzial w gwiazde
zwany tez tarcza rozpromieniona, a bedacy wynikiem symetrycznego podzialu
pola tarczy na szesc, osiem, dziesiec lub dwanascie czesci.  

Podstawowe figury heraldyczne

Figury heraldyczne, powstale na skutek prostych ciec, okresla sie mianem
zaszczytnych. Naleza do nich: slup, pas, skos, skos lewy, rosocha, glowica,
podstawa, krokiew, klin, klin na opak, krzyz, krzyz skosny, skraj oraz otok.
Znane sa tez wreby, krzywasn i lekawica. Istnieja tez pewne spory nad 
nazewnictwem niektorych rodzajow krzyzy, np. krzyz w tarczy, czyli 
wypelniajacy cale pole czesto jest odrozniany od krzyza na tarczy, o ramionach
nie dochodzacych do samej krawedzi. Ten drugi rodzaj krzyza nie jest jednak
figura zaszczytna, oznacza ze ktos z rodu schanbil sie jakims niegodnym czynem
i zwany jest czesto krzyzem uszczerbionym lub krzyzem luzem. Slupy, pasy i 
skosy nie dotykajace brzegow tarczy zwane sa czesto takze bierzwionami. Takze 
zdarza sie balk dzielacy tarcze na skos, oznaczajacy pochodzenie z nieprawego 
loza. 

Barwy heraldyczne

Co do barw heraldycznych, to dziela sie one na metale: zloto i srebro oraz na
kolory czyli emalie: czerwien, blekit, czern, zielen i fiolet oraz na tzw.
futra: gronostaje i popielice, zwane takze lasicami. Popielice symbolizuja
rozpostarte skorki zimowych wiewiorek i skladaja sie z pol blekitnych 
i srebrnych na przemian. Istnieja dwa rodzaje popielc heraldycznych: faliste 
i lamane.
Jak latwo zgadnac barwy te maja duze znaczenie przy opisywaniu herbu, maja one
swoje ukryte znaczenie. Tak oto:
  Zloto - symbol cnot szlachetnosci, zyczliwosci, otuchy i wznioslosci, z 
kamieni zas karbunkulu, planete Slonce, a z dni niedziele.
  Srebro - pokora, uczciwosc, czystosc, niewinnosc, niepokalanosc, Ksiezyc,
znaki Zodiaku - Raka, Skorpiona i Ryby, takze zywiol wode, kamien - perle
oraz dzien poniedzialek.
  Czerwien - symbol Saturna, Barana, Lwa, Lucznika, rubinu, soboty, ognia,
a z metali miedzi
  Blekit - pieknosc, wznioslosc, pochwale, Wenus, Bliznieta, Wage, Wodnika,
szafir, piatek i powietrze
  Czern - zalobe, bogactwo, Marsa, Byka, Panne, Koziorozca, diament, wtorek,
Ziemie, zelazo
  Zielen - milosc, honor, dworskosc, Merkurego, szmaragd, srode i rtec
  Purpura - hojnosc, dostatek, madrosc, ametyst, czwartek, cyne i chmury.

Helm

Helm stawal sie istotnym elementem konstrukcji herbowej dopiero wtedy, gdy
ozdobiono go klejnotem. Ksztalty helmow, jak i tarcz zalezne sa od wygladu
tego, co jest stosowane w walce i od trendow panujach w sztuce. Najstarsze
maja w klejnocie helmy garnczkowe, oslaniajace glowe i nos. Potem pojawily
sie helmy kublowe, zaslaniajace cala glowe wojownika wraz z szyja, o dosc
ograniczonej widocznosci. Pozniej wprowadzono helmy dziobowe, z wysunietym
w ksztalcie dzioba przeziernikiem. W helmach turniejowych przeziernik ten
czesto wykonany jest z pretow, stad nazwa jego - pretowy.
Czesto helmy zwiencza sie korona, ktora z czasem tez ulega stylizacji. 
Takze zdobi sie helmy laurami lub fleuronami. Przed dzialaniem promieni
slonecznych helm ochraniano barwna chusta, zwana w heraldyce labrami. 
Przypominaja one postrzepiona w walce lub pod wplywem wiatru, deszczu 
i slonca barwna tkanine. Labry nawiazuja do barw godla (wierzch) i tarczy
(podbicie). W okresie pozniejszym przeksztalcaly sie one czesto w plaszcze
heraldyczne.

Klejnot

Klejnotem zwiemy powszechnie ozdobe helmu. W heraldyce znamy wiele rodzajow
klejnotow, ale najbardziej powszechne rodzaje ich to: 
tautologiczne, nawiazujace do nazwy herbu i niezalezne od godla herbowego.
Pierwsza grupa to klejnoty herbow, ktorych godlo jest zgodne z ozdoba helmu,
tzn. klejnoty powtarzaja herby. Grupa druga zas to klejnoty nawiazujace do
nazwy znaku rodowego. Trzecia grupa klejnotow tworza zas te ozdoby helmu, 
ktore nie maja zadnego zwiazku z godlem czy nazwa herbu.
Klejnoty na helmach mialy na celu nie tylko identyfikacje rycerza, nawet w 
chwili gdy stracil on swoja trcze herbowa w polu, ale takze straszenie 
wrogow, a zwlaszcza ich wierzchowcow.

Oznaki godnosci i ozdoby herbu

Oznaki te poczatkowo stosowalo jedynie duchowienstwo, byly to glownie infula
lub pastoral, niezadko zas krzyz. Infule z czasem zastapil kapelusz. Takze 
w okresie pozniejszym doszly ordery, jak chocby order Smoka czy Kolii Saba-
udzkiej. Takze spotkac mozna trzymacze, czyli zwierzeta lub alegoryczne 
postacie dzieciece podtrzymujace tarcze herbowa. 

Zawolanie

Wlasciwa nazwa herbu jest zawolanie - czyli znamie sluchowe herbu rycerskiego.
Pelnilo ono takze nazwe rodu czy rodziny pieczetujacej sie danym znakiem.
Zawolania mozna podzielic na:
 - osobowe - imionowe /od imion czlonkow rodu lub jego protoplasty/; przez-
   wiskowe /od przezwiska rodu lub przedstawiciela/; etniczne od pochodzenia
   rodu;
 - topograficzne - dzielace sie na pochodzace od nazwy: ziemi, grodu, wsi
   gniazdowej (rodowej), wod;
 - haslowe - wyrazajace sie w slowie, slowach, wezwaniu, przyslowiu.

Zagadnienie heraldyki w tym krotkim opisie zostalo w miare mozliwosci potra-
ktowane dosc dociekliwie, choc dzielo nie wyczerpuje tematu. Mozna to w 
zasadzie potraktowac jako elementarz, pomocny w zrozumieniu annaulow tej
dziedziny nauki.

                               Spisane duzym nakladem sil i srodkow
                                              przez Ernsta z Daevon.