Heraldyka (książka)

------------------------------------------------------------------------------

         Krotki opis i objasnienie zagadnien zwiazanych z heraldyka.

------------------------------------------------------------------------------

          Heraldyka jest nauka zajmujaca sie badanie herbow, czesto takze ich 
 znaczenia i genezy. Dla specjalisty herb jest jakby kolejna litera alfabetu.
 Litery ukladaja sie w wyrazy, a zeby je rozumiec, trzeba znac jezyk. Podobnie
 rzecz ma sie z herbami, ktorych roznorodnosc przyprawia wielu o zawrot glowy.

 Z czego sklada sie herb? 

 Otoz na herb sklada sie m.in. barwiona tarcza, w ktorej polu umieszczone jest 
 godlo rodowe. Tarcze nakrywa helm, czesto zwienczony korona i ozdobiony 
 klejnotem. Oprocz tych elementow wystepuja takze labry, oznaki godnosci,
 trzymacze... Takze istotna sprawa jest zawolanie zwane tez proklama, ktore
 jest znamieniem sluchowym herbu, a zarazem jego nazwa. Czesto pozornie
 identyczne herby roznia sie wlasnie zawolaniem. Ponizej postaram sie 
 przyblizyc elementy herbu.


 Tarcza

 Genezy tarczy herbowej nalazy szukac w tarczy sluzacej rycerzom za uzbrojenie
 ochronne. Na niej umieszczano przedziwne zwierzeta o fantastycznych ksztaltach
 albo rozne przedmioty, a oprocz tego malowano jej pole dzielac na kilka 
 mniejszych. Motywy z tarczy mialy za zadanie odstraszyc przeciwnika w czasie 
 walki, ale takze mialy funkcje rozpoznawcza. Heraldyczne strony tarczy okresla
 sie z pozycji rycerza stojacego za tarcza, tak wiec heraldyczna strona prawa
 to prawa strona rycerza.
 Ksztalt tarczy herbowej uzalezniony jest czesto od panujacej mody - spotyka 
 sie nie tylko tarcze trojkatne, ale takze turniejowe i wiele innych. 

 Podzial tarczy

 Zasadniczym elementem przy opisie barw i herbow jest podzial tarczy na pola.
 Tarcze dzielona pionowo na pol nazywamy dwudzielna w slup, dzielona poziomo
 zas dwudzielna w pas. Dla podzialow ukosnych uzywamy okreslen: tarcza dwu-
 dzielna z prawa w skos lub z lewa w skos. Podzial w ksztalcie litery Y zwany
 jest roznie, jednak najwlasciwsza wydaje sie nazwa tarcza trojdzielna w
 rosoche. Stosujac podzialy na cztery pola, otrzymamy tarcze czwordzielna 
 w krzyz lub czwordzielna w skos. Takze czesto spotykany jest podzial w gwiazde
 zwany tez tarcza rozpromieniona, a bedacy wynikiem symetrycznego podzialu
 pola tarczy na szesc, osiem, dziesiec lub dwanascie czesci.  

 Podstawowe figury heraldyczne

 Figury heraldyczne, powstale na skutek prostych ciec, okresla sie mianem
 zaszczytnych. Naleza do nich: slup, pas, skos, skos lewy, rosocha, glowica,
 podstawa, krokiew, klin, klin na opak, krzyz, krzyz skosny, skraj oraz otok.
 Znane sa tez wreby, krzywasn i lekawica. Istnieja tez pewne spory nad 
 nazewnictwem niektorych rodzajow krzyzy, np. krzyz w tarczy, czyli 
 wypelniajacy cale pole czesto jest odrozniany od krzyza na tarczy, o ramionach
 nie dochodzacych do samej krawedzi. Ten drugi rodzaj krzyza nie jest jednak
 figura zaszczytna, oznacza ze ktos z rodu schanbil sie jakims niegodnym czynem
 i zwany jest czesto krzyzem uszczerbionym lub krzyzem luzem. Slupy, pasy i 
 skosy nie dotykajace brzegow tarczy zwane sa czesto takze bierzwionami. Takze 
 zdarza sie balk dzielacy tarcze na skos, oznaczajacy pochodzenie z nieprawego 
 loza. 


 Barwy heraldyczne

 Co do barw heraldycznych, to dziela sie one na metale: zloto i srebro oraz na
 kolory czyli emalie: czerwien, blekit, czern, zielen i fiolet oraz na tzw.
 futra: gronostaje i popielice, zwane takze lasicami. Popielice symbolizuja
 rozpostarte skorki zimowych wiewiorek i skladaja sie z pol blekitnych 
 i srebrnych na przemian. Istnieja dwa rodzaje popielc heraldycznych: faliste 
 i lamane.
 Jak latwo zgadnac barwy te maja duze znaczenie przy opisywaniu herbu, maja one
 swoje ukryte znaczenie. Tak oto:
   Zloto - symbol cnot szlachetnosci, zyczliwosci, otuchy i wznioslosci, z 
 kamieni zas karbunkulu, planete Slonce, a z dni niedziele.
   Srebro - pokora, uczciwosc, czystosc, niewinnosc, niepokalanosc, Ksiezyc,
 znaki Zodiaku - Raka, Skorpiona i Ryby, takze zywiol wode, kamien - perle
 oraz dzien poniedzialek.
   Czerwien - symbol Saturna, Barana, Lwa, Lucznika, rubinu, soboty, ognia,
 a z metali miedzi
   Blekit - pieknosc, wznioslosc, pochwale, Wenus, Bliznieta, Wage, Wodnika,
 szafir, piatek i powietrze
   Czern - zalobe, bogactwo, Marsa, Byka, Panne, Koziorozca, diament, wtorek,
 Ziemie, zelazo
   Zielen - milosc, honor, dworskosc, Merkurego, szmaragd, srode i rtec
   Purpura - hojnosc, dostatek, madrosc, ametyst, czwartek, cyne i chmury.

 Helm

 Helm stawal sie istotnym elementem konstrukcji herbowej dopiero wtedy, gdy
 ozdobiono go klejnotem. Ksztalty helmow, jak i tarcz zalezne sa od wygladu
 tego, co jest stosowane w walce i od trendow panujach w sztuce. Najstarsze
 maja w klejnocie helmy garnczkowe, oslaniajace glowe i nos. Potem pojawily
 sie helmy kublowe, zaslaniajace cala glowe wojownika wraz z szyja, o dosc
 ograniczonej widocznosci. Pozniej wprowadzono helmy dziobowe, z wysunietym
 w ksztalcie dzioba przeziernikiem. W helmach turniejowych przeziernik ten
 czesto wykonany jest z pretow, stad nazwa jego - pretowy.
 Czesto helmy zwiencza sie korona, ktora z czasem tez ulega stylizacji. 
 Takze zdobi sie helmy laurami lub fleuronami. Przed dzialaniem promieni
 slonecznych helm ochraniano barwna chusta, zwana w heraldyce labrami. 
 Przypominaja one postrzepiona w walce lub pod wplywem wiatru, deszczu 
 i slonca barwna tkanine. Labry nawiazuja do barw godla (wierzch) i tarczy
 (podbicie). W okresie pozniejszym przeksztalcaly sie one czesto w plaszcze
 heraldyczne.
 
 Klejnot

 Klejnotem zwiemy powszechnie ozdobe helmu. W heraldyce znamy wiele rodzajow
 klejnotow, ale najbardziej powszechne rodzaje ich to: 
 tautologiczne, nawiazujace do nazwy herbu i niezalezne od godla herbowego.
 Pierwsza grupa to klejnoty herbow, ktorych godlo jest zgodne z ozdoba helmu,
 tzn. klejnoty powtarzaja herby. Grupa druga zas to klejnoty nawiazujace do
 nazwy znaku rodowego. Trzecia grupa klejnotow tworza zas te ozdoby helmu, 
 ktore nie maja zadnego zwiazku z godlem czy nazwa herbu.
 Klejnoty na helmach mialy na celu nie tylko identyfikacje rycerza, nawet w 
 chwili gdy stracil on swoja trcze herbowa w polu, ale takze straszenie 
 wrogow, a zwlaszcza ich wierzchowcow.

 Oznaki godnosci i ozdoby herbu

 Oznaki te poczatkowo stosowalo jedynie duchowienstwo, byly to glownie infula
 lub pastoral, niezadko zas krzyz. Infule z czasem zastapil kapelusz. Takze 
 w okresie pozniejszym doszly ordery, jak chocby order Smoka czy Kolii Saba-
 udzkiej. Takze spotkac mozna trzymacze, czyli zwierzeta lub alegoryczne 
 postacie dzieciece podtrzymujace tarcze herbowa. 
 
 Zawolanie

 Wlasciwa nazwa herbu jest zawolanie - czyli znamie sluchowe herbu rycerskiego.
 Pelnilo ono takze nazwe rodu czy rodziny pieczetujacej sie danym znakiem.
 Zawolania mozna podzielic na:
  - osobowe - imionowe /od imion czlonkow rodu lub jego protoplasty/; przez-
    wiskowe /od przezwiska rodu lub przedstawiciela/; etniczne od pochodzenia
    rodu;
  - topograficzne - dzielace sie na pochodzace od nazwy: ziemi, grodu, wsi
    gniazdowej (rodowej), wod;
  - haslowe - wyrazajace sie w slowie, slowach, wezwaniu, przyslowiu.

 Zagadnienie heraldyki w tym krotkim opisie zostalo w miare mozliwosci potra-
 ktowane dosc dociekliwie, choc dzielo nie wyczerpuje tematu. Mozna to w 
 zasadzie potraktowac jako elementarz, pomocny w zrozumieniu annaulow tej
 dziedziny nauki.


                                Spisane duzym nakladem sil i srodkow
                                               przez Ernsta z Daevon.